Autobiografia linguistikoa

Ahozko hizkuntza eta Haur Hezkuntzaren inguruko sarreran egiteke utzi nuen Iñaki Gaminderen artikulu baten sarreran egiten den azterketa bati buruzko nire iruzkina. Autore horren arabera, prosodiaren aldaketa eragiten duten aldagaietako bat hizkuntzaren hainbat gertakari historikotan datza. Bere lanaren hasieran zortzi belaunaldi bereizten ditu, eta bakoitzaren ezaugarri liguistikoak aztertzen ditu. Gelan proposatu zitzaigun gutako bakoitzak bere burua eskema horretan koka zezala, eta jarraian ariketa horren ondorioak jasoko ditut.

Bestetik, Haur Hezkuntzarako Hizkintzaren Didaktikaren Oinarriak Testuinguru Eleanitzetan ikasgaian ere proposatu zaigu autobiografia linguistikoaren ariketa egitea, kasu honetan Hamers eta Blanc-en elebitasun moten sailkapenaren koadroan oinarrituta, elebitasun motei inguruko gogoeta egiteko. Beraz, azken alderdi hauek ere txertatu dira sarrera honetan.

Zahartzeko bidean egotearen abantailetako bat hauxe da: zortzi klase horietatik gehienetan ditut familian bertan lekukoak, eta horrek bestelako perspektiba bat ematen didala uste dut. Gamindek 2008an egindako lan horretan proposatutako klaseak hauek dira:

1. klasea: 1919 baino lehen jaioak

2. klasea: 1920-1935 tartean jaioak

3. klasea: 1936-1948 tartean jaioak

4. klasea: 1949-1963 tartean jaioak

5. klasea: 1964-1978 tartean jaioak

6. klasea: 1979-1990 tartean jaioak

7. klasea: 1991-1998 tartean jaioak

8. klasea: 1999-2004 tartean jaioak

Ni 5. klasean kokatzen naiz nire anaiekin batera, aita-amak 3. klasean, aiton-amonak 1. klasean, osaba-izebak 2. eta 3. klaseetan, eta lehengusuak 5. eta 6. klaseetan. Lehengusuen seme-alabetako batzuk egongo lirateke 7. eta 8. klaseetan, baina haiekin ez dut beste guztiekin izan dudan harreman estua, eta ez dut uste kontuan hartzeko modukoak direnik. Kopuruari dagokionez, 40 lekukotik gora lirateke guztira (asko, zoritxarrez, gure artean ez daudenak), amaren aldekoak soilik, aitaren aldeko guztiak EAEtik kanpo bizi diren erdaldunak baitira.

Gamindek belaunaldi hauen ezaugarri linguistikoak lau faktoreren arabera aztertzen ditu: barietate linguistikoaren jatorria, gerra aurrekoa edo ostekoa izatea, euskara batuarekin harremana, eta azken horri lotuta, hezkuntza formala euskaraz egin izana. Euskara batuaren eragin nabarmenena 1976az geroztik kokatzen du, hau da, urte horretatik aurrera jaiotakoek jasoko zuten.

Hezkuntza formala euskaraz egitea zein urtetatik aurrera hedatu zen ez du argitzen, baina ikastolen historiari buruzko iturriak kontuan hartuta, esan dezakegu XIX. mendearen bukaera eta XX. mendearen hasieraren artean, baita bigarren errepublikaren garaian ere, hainbat aurrekari egon ziren arren, eta 1946-69 epean etxe-eskolak izan ziren arren, 60ko hamarkadan sortu zela indar handiagoz eta koordinatuta ikastolen mugimendua. 1969-75 litzateke ikastolen mugimenduaren hasiera eta lehen hedapena, eta hortik aurrera instituzionalizatzen joan ziren, 1980an arautu ziren, eta 1993an Eskola Publikoaren Legea onartu zenean gehienak ikastetxe publikoen sarean sartu ziren. Beraz, 5. klasetik aurrerakoek jaso dute hezkuntza formala euskaraz. Hortaz, 2. eta 3. klaseen artean kokatuko genuke mugarrietako bat (gerra aurreko edo osteko izatea), eta 5. klasean azken biak. Berez, aipatutako faktoreen arabera, badirudi arrazoiak daudela 5. klasea bitan zatitzeko, edo bere urte tartea aldatzeko, 1975-76tik aurrera bi faktorek eragiten dutelako modu nabarmenean, horren aurretik ez zeudenak, baina agian artikulu honetan azaltzen ez diren bestelako arrazoiak daude banaketa horrela egiteko, nik ezagutzen ez ditudanak.

Lehen faktorea geratzen zaigu bakarrik aztertzeko, eta hori pertsonalagoa da. Nire kasuan, barietate linguistikoen jatorriari buruz irudi nahiko dibertsoa dut familian: aiton-amonak bakoitza Gipuzkoako punta batekoak nituen (Arantzazu, Errezil, Donostia eta Angiozar), eta Donostian jaiotakoak gurasoak ez zituen hangoak (Lazkao eta Aretxabaleta). Beraz, hiru barietate klasiko diferente behintzat bazituzten (Donostikoak apenas ikasi zuen euskara txikitan). Arantzazu eta Errezilgo bikoteak euskara erabili zuen beti etxean, eta beste bikoteak, aldiz, gaztelania beti. Aipatu dudan bezala, Donostian jaiotakoak bere gurasoekin ez zuen ia euskaraz hitzik egiten, hau da, elebidun pasiboa baino ez zen, eta erretiroa hartu ondoren Donostiara bueltatzean alfabetatu zen, baina besteak etxetik euskaldun ziren.

Bestetik, Arantzazu eta Errezilgo baserrietan jaiotako bikotea Lazkaora joan zen bizitzera ezkondu eta berehala, eta Donostia eta Angiozarkoa zirenak Donostian bizitzen izan ziren 1953 arte, ondoren Madrilen 30 urtez bizi izan zirelarik. Lazkaora joandakoek haien hizkera alde batera utzi, eta bertako barietate klasikora modaltu ziren, eta barietate hartan hezi zituzten haien seme-alabak. Lazkaon jaiotako osaben artean gehienak herrian (edo gertu) geratu ziren ezkondu ondoren, baina bat Arrasatera ezkondu zen eta bestea Donostialdeara. Hala ere, 80ko hamarkadan beste bat Arrasatera joan zen, eta 90eko hamarkadaren bukaeran beste bat erretiroa hartuta Donostiara bizitzera joan zen. Nire gurasoak Lazkao eta Donostian jaio ziren, eta biek utzi zituzten jaioterriak gaztetan (16-18 urterekin), hortik aurrera Madril, Donostia eta Bilbon bizi izan ziren urte batzuz, eta 1977tik hona Donostian bizi dira.Gurasoek euskara oso higatua dute eta 7-8 urte nituenetik gaztelaniaz hitz egiten dut haiekin; batek elebitasun kengarria izan zuen umetan heziketa azpiratze-programa baten baitan jaso zuelako, eta bestea elebidun pasiboa da txikitatik. Nik Lazkaoko hizkera jaso dut, hala ere, eta horixe erabiltzen dut anaiekin, osaba-izebekin eta lehengusuekin.

Beraz, esango nuke elebitasun goiztiar aldi berekoa izan dudala, jaiotzetik izan baititut euskara eta gaztelania inguruan, eta lau hizkuntz trebetasunak (ulermena, mintzamena, irakurmena eta idazmena) kontestuak lagundutako komunikazioan, nahiz testuinguru murritzeko komunikazioan erabiltzeko gai naizenez, elebidun orekatua naizela. Are gehiago, gaztaroan hirueledun orekatua izatera iritsi nintzen, ingelesa hizkuntza nagusi den herrialdeetan bizitzen lau urtetik gora egin nuen garaian.

Lau faktoreen errepaso azkarra egin ondoren, irakurritako testutik ulertu dudanaren arabera, nire esperientzia pertsonalaren arabera, bertan esandako zerekin bat egiten dudan eta zerekin ez azalduko dut (ezjakintasuna ausarta da, bai). Orokorrean, Gamindek belaunaldi bakoitzaren inguruan azaltzen dituen ezaugarriekin bat egiten dut, baina lehen eskutik ezagutu ditudan lekuko horien arabera badira gehitu beharreko ñabardura batzuk:

• Populazioaren mugimendua agian aipatutako lau faktoreen multzo berean sartu beharko litzateke, sekulako eragina baitu. Nire aiton-amonen kasuan, Gipuzkoa barruko migrazioari erreferentzia kulturalen aldaketa bortitza gehitzen zaio, hiru baserritik herrira edo hirira bizitzera joan baitziren. Niri iruditzen zait baserriko bizimodu gogorra atzean uzteko gogoak erraztu egiten zuela norberaren hizkerari ez eustea, eta herriko/hiriko bizimoduan integratzeko joera izatea. Bestetik, baserriko kultura herri edo hirikoaren ondoan baliorik gabeko bezala ikusten zen (beno, egia esan, kultura eza bezala ikusia zen).
• Senar-emazteek barietate klasiko diferenteak izan, eta hirugarren barietate klasiko bat hitz egiten den tokira joatean nahitaez negoziatu behar da zein izango den etxeko hizkera, eta nire familiaren kasuan erabaki zeharo diferenteak daude aiton-amonen kasuan eta Arrasate eta Donostiara joan ziren osaba-izeben artean (1. eta 2-3. belaunaldietakoak, hurrenez hurren). Aiton-amonek beraien barietate klasikoa haien anai-arrebekin hitz egiten zutenerako soilik utzi zuten bitartean, Arrasatera joan ziren osabek Lazkaoko hizkerari eutsi zioten (baten emazteak hizkera berdina zuen, baina besteak ez), eta haien seme-alaba zaharrenek hizkera hori ezagutu eta erabiltzen dute (aiton-amonak hil ondoren jaiotako lehengusuak, aldiz, ez), Arrasatekoaz gain (horri eskolan erabiliko zuten barietate berria gehitu beharko litzaioke). Aukera diferentea egin izanaren arrazoia norberak bere jatorriari ematen dion balioan jartzen dut nik; batzuk Errezil eta Arantzazuko baserrikoak izateaz bereziki harro ez zeuden arren, besteak Lazkaotar izateaz harro zeuden (emazteak barietate bera izateak ere lagunduko zuen). Hau da, batzuk baserrikoak ziren eta beste batzuk herrikoak; batzuk agortua zegoen sistema ekonomiko-sozialaren ordezkari ziren, eta besteak industrializazioak ekarritako oparotasunaren ordezkari.
• Ingurune erdaldunera bizitzera joan izanak eragin handia du, bereziki erreferentzia kulturalak aldi berean aldatzen badira. Hori da Donostiara bizitzera joandakoen kasuan gertatutakoa, edo bertan jaiotako amonaren kasuan gertatutakoa. XX. mendearen hasierako Donostia oso liberal eta erdalduna zen, eta "probintziatik" bertara iristen zirenek euskara alde batera uzteko arrisku gehiago zuten beste herri batera joaten zirenek baino (Gamindek aipatzen duen euskara erabiltzeko aukeren urritasunaren adibide litzateke hau). Adibidez, Arantzazutik Lazkaora bizitzera joan zen amonaren ahizpa bat Donostiara ezkondu (erdaldun batekin) eta gaztelaniaz hitz egin zuen haren etxean handik aurrera. Euskararen transmisioaren etena 2. eta 3. klasean kokatzen ditu Gamindek, baina nik 1. klasean eta horren aurretiko belaunaldian ere aurkitu dut. 
• Norberaren bizimoduak berebiziko garrantzia du euskararen transmisioan, nire familian behintzat. Donostia eta Angiozarko aiton-amonak maisu-maistrak ziren, eskola nazionaletakoak, eta haien lanbideak etxean gaztelania erabiltzera eraman zituen, bi arrazoi nagusi direla medio: hezkuntza, kultura eta ezagutza gaztelaniaz egiten zirela ikasi zuten, eta gerrate zibilaren ondoren errepresaliatutako hainbat lankide gertu zituzten. Donostian jaiotakoaren ama Lazkaotarrak gaztelaniaz apenas egiten zuen hitz, baina oso gazte alargundu ondoren ostatua jarri zuen etxean, eta bezero ia guztiak erdaldunak zituen. Gaztelaniaz komunikatzeko zailtasunak zituen emakumeari euskara balio gutxiko irudituko zitzaion, eta bere seme-alabek berak izandako trabarik ez izatea nahiago izango zuen nonbait. Bereziki, seme-alabei goi-mailako ikasketak eskaintzeko asmoa dutenek gaztelania medera dezaten ahaleginak egiten dituzte; hori oso argi ikusi dut maisu-maistrak ziren aiton-amonen kasuan, Madrilera haien seme-alabei ikasketa unibertsitarioak egiteko aukera emateko joan baitziren, eta amaren kasuan ere, zazpi anaien artean alaba bakarra izanda, ikasketak egiteko aukera eman nahi zioten.
• Gaztelaniaren ospeak pisu handia du ere, eta horrekin erlazionatua bada generoen arteko desberdintasuna. Herriko eta baserriko giroan gaztelania bizimodu hobea izateko baliabide bezala ikusten zuten 1. klasekoek; Angiozarko aitonaren kasuan, adibidez, baserrian txikitan zaintzaile erdaldunak izaten zituzten, haurrek gaztelania ikas zezaten. 2. eta 3. klaseko adin tartekoen artean, herriko giroan generoen arteko desberdintasun nabarmena ikusten da: gizonezkoek euskarari eusten diote, baina emakumezkoentzat "egokiago" edo "sofistikatuago" jotzen da gaztelania, eta gehiago dira "modernizatu" eta euskara alde batera uzten dutenak (emakumezkoak baserri/etxetik kanpo lanean masiboki hasten diren garaia dela ezin dugu ahaztu). Antzeko fenomenoa gertatzen da beranduago, euskara batua hedatzen hasten denean, euskalkiekiko orokorrean (bereziki batutik urrutien daudenetan), eta horren ondorioz 5. eta 6. klasekoak "zuek bai euskara ona" entzunez hazten dira barietate berriak erabiltzen dituztelako, 1-3 klaseetakoek gutxiesten diren barietate klasikoak erabiltzen dituzten artean.
• 2. eta 3. klasearen artean desberdintasun handiak daude euskara eta gaztelaniaren erabileran, artikuluak aditzera ematen duenaren ildotik. Nire familiaren kasuan, adibidez, oso nabarmena da 2. belaunaldiko osabak askoz ere erosoago mintzatzen direla euskaraz gaztelaniaz baino, eta 3. belaunaldikoak bietan berdintsuago moldatzen direla. Kontuan hartzekoa da 2. belaunaldikoak haien gurasoen bizimodutik gertuago daudela 3. belaunaldikoak baino (kalean bizi arren, lehenengoek baserriko bizimoduaren ezaugarriak dituzte, hala nola, haurtzaroan lanean hastea). Hala ere, ez nuke esango batzuk besteek baino higatuagoa dutenik.
• Atxikimendu-irudiekin erabiltzen den hizkerak erabateko pisua du. Nire kasuan, adibidez, Lazkaoko aiton-amonak eta osaba-izebak astebukaeretan baino ikusten ez banituen ere (4-12 urte nituenean), bertako hizkera jaso nuen, gurasoek transmititu ez zidaten arren. Hau da, hizkuntzaren jabekuntza eta transmisioan kantitatea baino garrantzitsuagoa da kalitatea (eskerrak!), eta alderdi emozional-afektiboak oinarrizkoak dira (eta batzuetan ibilbide bitxiak dituzte). Hemen kokatuko nuke nik Lazkaotik kanpo bizitzako lehengusuek bertako hizkera ezagutu eta erabiltzeko ahalmena, bestelako hizkera batean asteko egun gehienak igaro arren, alderdi emozional-afektiboan eragina duten hainbat gertakari eta esperientzia Lazkaoko hizkeran jasotzen dituztelako.
• Azken horri lotuta, familia-ereduaren aldaketak transmisioan garrantzi handia izan du ere, 5. klasea arte ohikoak ziren familia handiak eta familiaren eredu zabalak belaunaldiak denboran aparteago dituzten familia nuklearrekin ordezkatu direlako ondoren. Hori dela eta, barietate linguistikoen "familiako mapa" sinpleagoa bihurtzen da gazteagoak diren belaunaldietan.
• Azkenik, zoria ere erabakigarria izan daiteke, eta maiz horren arabera doa norbait toki jakin batera bizitzera, edo hartzen du lanbide jakin bat. Hau da, datuak eta gertakari historikoak eskuan hartuta ere, ez da posible guztia ulertu eta interpretatzea, hizkera edo hizkuntza jakin bat erabiltzen jarraitzea edo ez maiz kasualitateak erabakitzen duelako.
• Beraz, etenaren arrazoiak askotarikoak direla iruditzen zait, eta artikuluan hizkuntza erabiltzeko aukerekin erlazionatzen da gehienbat. Horren azpian konplexutasun handia dago.

Nire kasu pertsonalari dagokionean, urtebete egin arte Donostian bizi izan nintzen, eta gehienbat Lazkaoko hizkera jaso nuen. Ondoren, hiru urtez Madrilen bizi izan nintzen, eta bertan eskolatu nintzen eskolaurreko ikasturte batez. Badirudi hasieran euskaraz hitz egiten nuen arren, azkar ikasi nuela gaztelania. Ondoren, lau urterekin Bilbora bizitzera joan ginen, eta bertan ikastola batean hasi nintzen. Oso ondo gogoratzen dut bertan erabiltzen zen bizkaiera nire hizkeratik erabat aparte zegoen hizkuntza baten moduan ikasi nuela, eta pentsatzen nuela hura "eskolako euskara" zela. Horrela, zortzi urterekin Donostiara bizitzera etorri eta beste ikastola batean ikasten hasi nintzenean nire eskolako euskara erabiltzen hasi nintzen, eta guztiek bitxo arraro bat izango banintz bezala begiratzen nindutela, eta orduan konturatu nintzen nik ikasitakoa ez zela eskolako euskara estandarra, eta Donostian bazela bestelako eskolako euskara bat, nire hizkeratik gertuago zegoena. Hala ere, oso aparte mantendu ditut "etxeko" euskara eta "kalekoa", eta lauhileko honetan landu ditugun testuek behin eta berriz bata eta bestearen artean zubi-lana egitearen beharra azpimarratzen diguten arren, nik ez diot inolako arazorik ikusi berezita mantentzeari, eta hibridazioa gutxitzearen abantaila duela iruditzen zait.

Baina, tira, ni ez naiz hizkuntzan aditua, eta honekin emango diot amaiera divertimento honi.