Inoizkako txisteak

Autobiografia literarioa

Oharra: idazlaneko atalen izenburu diren aipuak lanerako ezarritako iturritik hartuak dira (Daniel Pennac-en Como una novela) eta gaztelaniatik itzuli dira.

“Irakurtzea etengabeko sormen ekintza da”

Idazlan honek izenburu harroputz samarra duela pentsa liteke, autobiografia literarioa idazleek haien ibilbidea azaltzeko egina izaten baita, nik dakidanez. Baina, Daniel Pennac-ek esandakoaren arabera, testuaren beste aldean kokatzen denak ere sortzen du. Ikuspuntu horretatik begiratuta, irakurle bakarrik izan naizen arren, ez naiz beste norbaiten sormenaren kontsumitzaile hutsa izan. Honetaz sekula konturatu gabe nengoen, eta ideia oso interesgarria iruditu zait.

“Filosofoen harria aurkitu berri du”

Nik ez dut gogoratzen hizkien multzo bat lehendabizikoz hitz bihurtu zitzaidaneko unea; izan ere, irakurketa-idazketa prozesuaz oroitzapenik ez dut. Matematikan, aldiz, Lehen Hezkuntzako aurreneko bi mailetako irudiak ditut buruan: arbelean amaigabeak iruditzen zitzaizkidan zenbaki potoloen batuketak, eta uda ostean biderkatzeko taulak ahaztu eta horiek berriro ikasi beharrak sortutako estutasuna (sekulan lortu ez nuena, bestetik). Idatzi eta irakurtzeari dagokionean, aldiz, ezertxo ere ez; samur egin zitzaidanaren seinale. Amari galdetu, eta berak ere ez du ezer berezirik gogoratu. Duen oroitzapen bakarraren bidez ondorioztatu ahal izan dugu Lehen Hezkuntzako lehen mailan nenbilela “eme eta a, ma” ikasten. Txikitan eta gaztetxo nintzela asko irakurtzen nuela gogoratzen zuen amak, eta hamaika edo hamabi urte nituela “Tiburón” nobela irakurri nuela, baimenik eskatu gabe. Liburuaren azala oraindik gogoan dut.

Irakurketan nire lehen aldiari buruzko oroitzapen zehatzik ez dudan arren, literaturak txikitatik erakarri ninduen; izandakoa, izan zitekeena, izan litekeena, bestelako tokiak, beste norbaiten bizitza, hori guztia eta gehiago zegoen liburuetan gordeta.

“... Irunearen misterioa: bera, testua, eta gu ...”

Zortzi urte nituela etorri ginen Bilbotik Donostiara bizitzera. Lehen urte horietako oroitzapen gozoetako batzuk larunbata eta igandeetan esnatu eta anaiak eta hirurok ohean irakurtzera sartzen ginenetakoak dira. Normalean anaia txikiaren ohean izaten zen; ni erdian, liburuarekin, eta haiek albo bietan. Irakurtzen hasi aurretik sukaldera galleten bila joaten zen gutakoren bat, eta gero ohea apurrez betetzen zen.

Bilbon Kili-Kili irakurtzen nuen, komikia, eta Donostiara etorri ginean, Ipurbeltz. Francisco Ibañezen komikiak ere irakurtzen genituen gaztelaniaz, baita Disneyren “Películas” liburuak ere. Aurrerago etorri ziren nire anaientzat Teoren bildumak eta Asterix eta Obelix euskaraz.

Zaharrena nintzenez, eta irakurtzen zekien bakarra, nik irakurtzen nituen liburuak haientzat, eta beraiek aukeratu egiten zituzten.

“... ipuinaren oinarrizko funtzioetako bat (...) gizakion borrokari etena inposatzea.”

“... pena merezi duen paradisu bakarrera itzulera: intimitatea.”

“Haizearekin zihoan, izugarri arinduta...”

Irakurtzeak niretzat hiru funtzio nagusi bete ditu: alde batetik, barruko niarekin harremanetan jartzea, nire buruarekin konektatzea, bestetik, nerabezarora gerturatzean bizitzen zaila iruditzen zitzaidan errealitatetik ihes egitea eta, azkenik, beti oso gustuko izan dudan egunez amets egiteko erregaia eskaintzea.

Ez dakit zergatik, baina txikitatik gustuko izan ditut ipuin goibel samarrak. Bereziki gogoratzen ditudan bi “Gabonetako ipuina” eta “Urretxindorra eta arrosa” dira. Ebenezer Scrooge-en gabon gaua bere hiru izpirituekin, iragana, oraina eta etorkizun bihur litekeena erakusten diotenak, eta bere odola hustuz musu-truk arrosa gorri bat sortzeko prest zegoen urretxindorraren istorioak oso erakargarri iruditzen zitzaizkidan. Lehenengoa Dickens-ena zela banekien, baina bigarrena Wilde-ena zenik ez, eta orain hobeto ulertzen dut ipuinaren tragikotasun erromantikoa.

Lehen Hezkuntzako bosgarren mailan, artean hamar urte betetzeko nituela, Ribavellosako udalekuetara bidali ninduten. Aurreko urtean Espejon izan nintzen, ikastolek antolatutako udalekuetan. Errioxako Ribavellosakoa Kutxarena zen, eta zeharo desberdina zen aurreko urtean ezagutu nuenetik. Instalazioak erraldoiak ziren, garai batean tuberkulosia zuten gaixoentzat eraikitakoak, eta belarrezko futbol zelaiak, igerilekua, zinema, eliza, liburutegia eta abar zituen. Begiraleak gazte “normalak” ziren arren, han mojek agintzen zuten. Laukoteka esertzen ginen otorduak egiteko, beti laukote berarekin, eta gauez megafoniaren bidez Sor Tomasak lo egin genezan garrasi egiten zigun. Batere gustura ez nengoenez, liburutegian igarotzen nuen denbora gehiena. Gogoratzen dut bertan irakurri nituela Enid Blyton-en “Bostak” bildumako ale mordoa gaztelaniaz. Abenturazko istorioak ziren eta, garai haietan, bi bilduma nagusi zeuden: aipatutako “Bostak” eta “Los Hollister”. Nik ez nuen sekula Hollistertarren libururik irakurri, ez dut oso ondo gogoratzen zergatik, baina liburuen azaletatik hasita ez nintzen beste haiekin identifikatzen.

Bosten abenturen jarraipen nahiko naturala izan zen Agatha Christie. Nire osaba batek bere misteriozko liburuen bilduma handia zuen, eta guztiak irakurri nituen. Azkenean, nahiko azkar asmatzen nuen gaiztoa nor zen, baina gustura irakurtzen nituen nobelak, hala ere, eta batzuetan engainatzen ninduen idazleak. Osabaren beste genero maitatua westerna zen, eta horietako mordoa irakurri nituen ere. Gogoan dut Zane Grey-ren nobeletako baten protagonistak, Lucyk, begiak bioleta kolorekoak zituela, eta niri ezinezkoa iruditzen zitzaidala; begi moreak!

Ama Círculo de Lectores-ekoa zen, eta berak nobela asko irakurtzen zituen. Batzuk baimenarekin irakurtzen nituen, eta besteren bat, ezkutuan. Amak erositako liburu horietako batek nire literatur zaletasunean leiho berri bat ireki zuen: Tolkien-en “Eraztunen Jauna”. Hamalau edo hamabost urte nituela irakurri nuen gaztelaniaz, eta hamaseirekin ingelesez (hiztegia alboan nuela, eta nahikoa kostata). Izugarri gustatu zitzaidala esatea gutxi esatea da. Iruditzen zait beti izan ditudala ipuinak gogoko, eta Tolkien-en mundua mega-ipuina zen, nerabezaroan ipuinez gozatzeko aukera itzela. Tolkien-en hainbat nobela irakurtzeaz gain, fantasiazko eta zientzia-fikziozko literaturan murgildu nintzen: Asimov, C. Clarke, Bradbury, Siruela argitaletxearen Erdi Aroko istorioen bilduma bat eta abar.

Literatura “serioagoa” ere irakurri nuen, baina ez dut hain biziki gogoratzen, egia esan. Ikastolako irakurgaien artean gogoratzen ditut Txillardegiren “Leturiaren egunkari ezkutua”, Saizarbitoriaren “Egunero hasten delako” edo Marséren “Últimas tardes con Teresa”.  Gandiagaren “Denbora galdu alde” eta Delibesen “El camino” datozkit burura gustukoen artean. Amaren liburuen artean irakurri nuen autore latinamerikarren bat (García Márquez, Neruda edo Vargas Llosa), eta Steinbeck-en “Suminaren mahatsak” gogoko izan nuela gogoratzen dut ere, baina “ganorazko” literaturako liburuak gutxiago izan ziren “besteak” baino. Beraz, esango nuke haurtzaroa Dickens eta Wilde-ren eskutik hasi arren, gerora ez diodala mailari eutsi.

Kalitatean ez ezik, kantitatean ere huts egin dut. Helduaroan literatura irakurtzeari ia utzi diot erabat. Ez dut ihes egiteko beharrik, nire buruarekin harremanetan jartzeko beste modu batzuk aurkitu ditut, eta lanean ia denbora guztia irakurtzen eta idazten ematen dut. Ondorioz, oporrak iritsi eta irakurtzeko gogorik ez dut izaten. Bestalde, badut irakurtzeko modu bat, batere gogoko ez dudana, non nire begiak zinemako proiektoreen antzekoak diren, eta irakurketa oso azkarra egiten dudan; momentuan irakurritakoa jarraituz, baina “dastatu” gabe eta memorian gorde gabe. Joera horri kontra egingo dioten liburuak komeni zaizkit, erritmo lasaia dutenak. Adibidez, joan den udan Miyamotoren “Kinshu” dastatuz irakurri nuen, eta aurtengoan Villarren “¡Eh, petrel!” ere gustura berrirakurri dut, baina Haddon-en “El curioso incidente del perro a medianoche”, unibertsitatean irakurtzeko eskatu zigutena, Aste Santu osoa aurretik eduki arren, arratsalde bakarrean irentsi nuen (matematikako asmakizunak alde batera utzita, horiekin aritzea alperrik zela banekien eta).

Hala ere, badakit literaturaren altzora itzuliko naizela. Oraingoz, behintzat, irakasgai honek ipuinetara bueltatzeko bidea eman dit, eta gustura ari naiz horretan.